‘भात खान दसैं कुर्नुपर्छ’

बाजुरा  असोज २४ गते । सदरमुकाम मार्तडीमा घटस्थापनाअघिदेखि नै शुभकामना आदान–प्रदान कार्यक्रम चलिरहेका छन् । सामाजिक सञ्जाल दसैंका सन्देशले भरिएका छन् । तर, सबैभन्दा गरिब जिल्लाका विकट बस्तीका विपन्न समुदाय भने चिन्तामा छन् ।

कमेरोले घर चिटिक्क पारे पनि जिल्लाको साप्पाटास्थित बाउनी गाउँमा उतिसाह्रो रौनक छैन । बाँकी खर्च कसरी धान्ने चिन्ता छ सबैलाई । कसैलाई सन्तानलाई एक जोर लुगासम्म हालिदिन नसकेको पिरलो छ ।





दले विकका छोराछोरीले दुई वर्षयता नयाँ कपडा पाएका छैनन् । दसैंमा जसरी पनि चाहियो भन्दै जेठो छोरा वीरबहादुर र्‍याखर्‍याख्ती पारिरहेका छन् । फाटेको टाउजर ठाउँठाउँ टालेर काम चलाइरहेका उनलाई नयाँ लुगा रहर मात्र नभएर बाध्यता पनि हो । ।

घरमा पाँचवर्ष मूनिका तीन केटाकेटी छन् । सरकारले उक्त उमेरसमूहका दलित बालबालिकालाई स्याहार भत्ता उपलब्ध गराउँछ । दलेले त्यसबापत ४ हजार ८ सय रुपैयाँ बुझिसके । तर, त्यो रकमले पूरै दसैं काट्नुपर्ने बाध्यता छ । बुधबार कोल्टीबाट एक कट्ठा चामल किनेर ल्याए । ‘चामल किनेर जोगिएको एक हजार रुपैयाँले मासु किन्ने सोचाइ छ’, उनले भने, ‘केटाकेटीले यस वर्ष पनि लुगा फेर्न नपाउने भए ।’

बाउनीका सबैजसो परिवारको यस्तै अवस्था छ । गाउँका सबै ३८ परिवार मिलेर दशैमा राँगो किन्ने गर्छन् । ‘पोहोर साल राँगो जुटाउन सकेनौं, यसपालि प्रयास गर्दै छौं’, वीरसिंह बिकले भने ।

अर्को अति विकट गाउँ हो, अम्लिस । दसैंमा पेटभरि भात खान पाउनुलाई नै अहोभाग्य ठान्छन् स्थानीय । अलि बढी चामल जुटाउन सक्नेले नहुनेलाई भात बाँड्छन् । अघिपछि भात चाख्न नपाउने परिवारलाई समेत दसैंमा छेलोखेलो हुन्छ । अति विपन्न गोरे चादाराको परिवारलाई भात खान दसैं कुर्नुको विकल्प हुँदैन । अम्लिसामा धानखेती अति कम हुन्छ । कोदो, जौलगायतले गुजारा चलाउँछन् गाउँले । नजिक चामलको डिपोसमेत छैन । ‘दसैमा हुने र नहुने सबैले एक छाक भात जुटाउँछन्’, हरिबहादुर रोकायाले भने, ‘सबै मिलेर गाउँमा एउटा राँगो र बोका ढाल्छौं ।’ १ सय १० परिवारको बसोवास रहेको उक्त गाउँमा दसैं कसरी धान्ने भनेर हरेक वर्ष गाउँसमाजमा छलफल हुन्छ । त्यही आधारमा सामूहिक रुपमा एउटा राँगो र एक बोका बली दिइन्छ ।

साप्पाटा, रुडीका स्थानीय पनि सकेसम्म मिलेर राँगो ढाल्छन् । नसके काँक्रो, फर्सी, कुभिन्डो, खुर्सानीलगायत काटेर १० वटा बलि दिइन्छ । बाजुरा क्याम्पसका अर्थशास्त्र अध्यापक भन्छन्, ‘एक छाक पुग्नेलाई दसैंमा उमङ्ग हुने भए पनि नसक्ने परिवारलाई समस्या थोपरिन्छ ।’ गरिब घरपरिवार सहयोग समन्वय बोर्ड सचिवालयको पछिल्लो सर्वेक्षणअनुसार बाजुरामा सबैभन्दा बढी गरिब परिवार छन् । यहाँको ६४ प्रतिशत जनसंख्या गरिबीको रेखामुनि पर्छ । अधिकांश घरमा बाह्र महिना खान पुग्ने अन्न हुँदैन । ‘दसैं बाजुराबासीको मुख्य चाड हो, जतिसुकै गरिब परिवार भए पनि आफ्नो हैसियतअनुसार मनाउँछन्, दसौंम हुनेले नहुनेलाई बाँडचुँड गर्ने भएकाले आपसी सम्बन्ध गाढा बन्छ’, बाजुराको संस्कृति क्षेत्रका अध्येता जहरसिंह थापाले भने ।
विपन्न परिवारको एक मात्र आयस्रोत माध्यम भारतमा चौकीदारी र मजदुरी गर्नु हो । पुरुषजति भारतका विभिन्न सहर पुगेका हुन्छन् । दिल्लीमा चौकीदारी गर्दै आएका कुल्देवमाडौंका भीम सार्कीले यसपालि पनि छुट्टी पाएनन् । सहकर्मी छिमेकीको हातमा खर्च पठाइदिए । ‘पाँच हजार पठाइदिनुभएको छ, केटाकेटीलाई कपडा र एक किलो मासु ल्याएर दसैं मनाउँछौं,’ पत्नी कल्धरीले भनिन् ।